Co rozumie si� przez przed�u�ony dzie� roboczy?

Przed�u�one dni robocze wi��� si� z planami (harmonogramami) pracy charakteryzuj�cymi si� d�u�szymi ni� normalne dniami roboczymi. Jednak�e nie ma zgody co do d�ugo�ci przed�u�onego dnia pracy. Niekt�re �r�d�a podaj�, �e jest to czas mi�dzy �sm� a dwunast� godzin� pracy, inne za� utrzymuj�, �e okre�lenie to ma zastosowanie tylko wtedy, kiedy dni�wki s� d�u�sze ni� 12 godzin.
Zazwyczaj osoby pracuj�ce wed�ug plan�w (harmonogram�w) o przed�u�onych dniach roboczych pracuj� mniej ni� 5 dni w tygodniu. Gdy tradycyjny tydzie� roboczy, trwaj�cy od 36 do 40 godzin, jest ograniczony do 3 albo 4 dni, liczba kolejnych przepracowanych dni zmniejsza si�, a liczba kolejnych dni wolnych od pracy zwi�ksza si�. Nie zawsze tak jest, dlatego praca zgodnie z programem (harmonogramem) o przed�u�onych dniach roboczych nie oznacza automatycznie tego samego, co praca w systemie skondensowanego (skr�conego) tygodnia roboczego.

Jakie s� najwa�niejsze zalety i wady przed�u�onych dni roboczych?

Plany (harmonogramy) pracy s� wa�ne zar�wno dla organizacji (przedsi�biorstwa) jak i dla zatrudnionych. Wp�ywaj� one na zdrowie pracownika, jego bezpiecze�stwo, �ycie rodzinne i spo�eczne. W wielu szpitalach, przedsi�biorstwach przemys�owych, transportowych, zak�adach g�rniczych i biurach wprowadza si� przed�u�ony dzie� roboczy, wychodz�c z za�o�enia, �e oferuje on pewne korzy�ci. Jednak�e decyzja dotycz�ca ustanowienia d�u�szych dni�wek roboczych (do 12 godzin i wi�cej) nie powinna by� podejmowana pochopnie. Prowadzone na ten temat studia nie dostarczaj� przekonuj�cych argument�w za podj�ciem ostatecznych decyzji na korzy�� wprowadzenia przed�u�onych dni�wek roboczych albo przeciw. W tabeli zestawiono przyk�ady „za” i „przeciw” w odniesieniu do tego zagadnienia.

Co powinni�my wiedzie� o „zm�czeniu”?

Zm�czenie jest informacj� (sygna�em) dla organizmu, �e konieczny jest odpoczynek. Nie jest ono problemem, gdy dana osoba mo�e odpoczywa� i odpoczywa. Jednak�e, je�eli odpoczynek nie jest mo�liwy, zm�czenie mo�e narasta�, a� staje si� nie do zniesienia. Symptomy zm�czenia r�ni� si� u poszczeg�lnych os�b i zale�� od stopnia zm�czenia lub braku snu. Nale�� do nich:

• znu�enie
• senno��
• dra�liwo�� (nerwowo��)
• obni�ona czujno��, koncentracja, zdolno�� pami�tania
• brak motywacji
• zwi�kszona sk�onno�� do chor�b
• depresja
• b�l g�owy
• zawroty g�owy (roztargnienie)
• utrata apetytu i problemy trawienne.

Wiele okoliczno�ci mo�e prowadzi� do zm�czenia. Na przyk�ad, zm�czenie wynikaj�ce z d�ugich okres�w pracy i kr�tszego czasu mi�dzy dni�wkami roboczymi jest istotnym problemem dla zdrowia i bezpiecze�stwa pracownik�w zatrudnionych w systemie o przed�u�onych dniach roboczych. Niekt�rzy naukowcy donosz�, �e cz�sto przed�u�ony dzie� roboczy jest bardziej m�cz�cy ni� o�miogodzinny dzie� pracy. Ponadto twierdz�, �e pracownicy s� tak zm�czeni pod koniec 10- albo 12-godzinnego dnia roboczego, i� nara�aj� swoje zdrowie jak r�wnie� bezpiecze�stwo innych pracownik�w na stanowiskach pracy.
Z r�nych bada� wynika r�wnie�, �e plan (harmonogram) pracy przewiduj�cy o�miogodzinny dzie� roboczy wi��e si� ze zm�czeniem, w szczeg�lno�ci w�wczas, gdy trzeba przepracowa� wiele kolejnych dni�wek, a liczba kolejnych dni wolnych od pracy jest ma�a. Zaleta w�a�ciwie zaprojektowanego planu (harmonogramu) pracy o przed�u�onym dniu roboczym w stosunku do planu (harmonogramu) pracy o o�miogodzinnym dniu roboczym polega na tym, �e wymaganych jest mniej kolejnych dni�wek, a d�u�sze okresy wolne od pracy mi�dzy „tygodniami roboczymi” pozwalaj� na lepszy wypoczynek. D�u�sze okresy wolne od pracy mog� zrekompensowa� d�u�sze dni robocze, je�eli pracownik zachowuje zdrowy i regularny model snu.
Innym przedmiotem troski zwi�zanym z przed�u�onym dniem roboczym jest to, �e podczas tygodnia roboczego pracownicy mog� wykonywa� tylko prac�, je�� i spa�. Stwarza to dwa problemy. Po pierwsze, wi�kszo�� pracownik�w potrzebuje pewnego czasu na relaks po pracy, przed snem. Je�eli mi�dzy dni�wkami jest przerwa wynosz�ca tylko dwana�cie albo czterna�cie godzin, ten czas jest zredukowany. Po drugie, pracownicy posiadaj�cy innego typu zobowi�zania, jak na przyk�ad opiek� nad dzieckiem, mog� odczuwa� przed�u�ony dzie� pracy jako m�cz�cy, poniewa� wci�� maj� zadania do wykonania, r�wnie� po powrocie z pracy.
Wiele czynnik�w w miejscu pracy wymaga wysi�ku fizycznego i psychicznego, co wp�ywa na zdrowie, nastr�j, wydajno��, bezpiecze�stwo i zm�czenie. Przyk�adami takich czynnik�w s�: organizacja pracy, o�wietlenie, jako�� powietrza i konstrukcja stanowiska pracy. Zredukowanie ka�dego �r�d�a zm�czenia pomo�e pracownikom upora� si� z tymi wymaganiami zwi�zanymi z ich prac�, ��cznie z planem (harmonogramem) pracy. Na przyk�ad dobrze zaprojektowane narz�dzia, dodatkowa przerwa na odpoczynek albo lepsze krzes�o mog� pom�c w zredukowaniu obci��enia zwi�zanego z wykonywan� prac�.

Kwestie zwi�zane z „�yciem spo�ecznym”

Podstawowa zaleta harmonogramu z przed�u�onym dniem roboczym polega na tym, �e zapewnia on wi�cej kolejnych dni wolnych od pracy ni� wi�kszo�� innych system�w pracy. Pozwala to na uzyskanie wi�kszej liczby dni wolnych dla rodziny i na inne zaj�cia. Jednak�e wad� jest to, �e wi�ksza liczba godzin pracy skraca czas wolny w dni robocze. To mo�e r�wnie� wp�yn�� na �ycie rodzinne i spo�eczne. Czy zaleta polegaj�ca na d�u�szych blokach czasu wolnego od pracy przewa�y wad�, jak� jest kr�tszy czas wolny od pracy w dni robocze, i odwrotnie – nie jest spraw� jasn� i zale�y od indywidualnych przypadk�w.
Podstawowa zaleta harmonogramu z przed�u�onym dniem roboczym polega na tym, �e zapewnia on wi�cej kolejnych dni wolnych od pracy ni� wi�kszo�� innych system�w pracy. Pozwala to na uzyskanie wi�kszej liczby dni wolnych dla rodziny i na inne zaj�cia. Jednak�e wad� jest to, �e wi�ksza liczba godzin pracy skraca czas wolny w dni robocze. To mo�e r�wnie� wp�yn�� na �ycie rodzinne i spo�eczne. Czy zaleta polegaj�ca na d�u�szych blokach czasu wolnego od pracy przewa�y wad�, jak� jest kr�tszy czas wolny od pracy w dni robocze, i odwrotnie – nie jest spraw� jasn� i zale�y od indywidualnych przypadk�w.
Czas zu�ywany na przejazd do pracy i z pracy jest przez pracownik�w uwa�any za czas stracony. Przed�u�ony dzie� roboczy oznacza mniej przejazd�w – mniej czasu straconego i mniejsze koszty.

Problemy dotycz�ce bezpiecze�stwa

Kwesti� cz�sto wyst�puj�c� jest wp�yw zm�czenia na wska�niki wypadkowo�ci i urazowo�ci w miejscu pracy. Przedmiotem troski jest to, �e wi�ksze zm�czenie mo�e si� przyczynia� do powstania wypadk�w. Jakkolwiek taka obawa wydaje si� logiczna, nie mo�na jej poprze� wyra�nymi dowodami. Spo�r�d nielicznych bada� dotycz�cych wska�nik�w wypadkowo�ci, niekt�re wykazuj� wzrost wypadk�w, podczas gdy inne nie znajduj� zmian w tych wska�nikach. Jest rzecz� jasn�, �e wypadek zdarza si� jako cz�� procesu obejmuj�cego kombinacj� czynnik�w technicznych, �rodowiskowych i osobistych, zwi�zanych z zachowaniem si� pracownika. D�ugo�� dnia roboczego odniesiona do poziomu zm�czenia pracownika jest tylko jednym z czynnik�w, kt�re nale�y rozpatrywa�, analizuj�c przyczyny zaistnienia wypadku. Poziomy zm�czenia nie s� �atwe do zmierzenia albo okre�lenia ilo�ciowego, dlatego trudno jest wyszczeg�lni� wp�yw przed�u�onego dnia roboczego na jakiekolwiek zmiany we wska�nikach wypadkowo�ci i urazowo�ci.

Problemy dotycz�ce nara�enia na zagro�enia fizyczne i chemiczne

Nara�enie na zagro�enia fizyczne i chemiczne wi��e si� zawsze z kwesti� zdrowia i bezpiecze�stwa. Gdy dzie� roboczy jest przed�u�ony, nale�y dokona� ponownej oceny stopnia nara�enia w celu zapewnienia, �e nie zosta�y przekroczone dopuszczalne poziomy. Szczeg�ln� uwag� po�wi�ca si� nara�eniu na dzia�anie chemikali�w, ha�as, wibracje i ekstremalne temperatury. Ka�da metoda okre�lenia poziomu nara�enia w odniesieniu do przed�u�onego dnia roboczego powinna by� stosowana roztropnie i pod kontrol�. Mog� by� konieczne porady ekspert�w celem okre�lenia dopuszczalnego nara�enia w stosunku do przed�u�onego dnia roboczego. Nale�y r�wnie� rozwa�y� w�a�ciwe i skuteczne u�ycie �rodk�w ochrony indywidualnej w ci�gu przed�u�onego dnia roboczego. Na przyk�ad, ochronniki s�uchu nie mog� zapewni� ochrony pracownikom, kt�rzy uwa�aj�, �e s� one niewygodne i nie nosz� ich wtedy, kiedy to jest konieczne. Komfort w ci�gu ca�ej zmiany roboczej jest wa�ny dla u�ytkownika sprz�tu ochronnego.

Jakie typy prac s� odpowiednie dla przed�u�onego dnia roboczego?

By� mo�e najtrudniejsz� decyzj� dotycz�c� przed�u�onego dnia roboczego jest okre�lenie typu pracy, odpowiedniego dla tego schematu jej organizacji. Nie ma tu �atwych rozwi�za�, poniewa� w przeprowadzonych badaniach nie zdo�ano da� definitywnej odpowiedzi „tak” albo „nie” w stosunku do �adnego z rozwi�za�. W wi�kszo�ci przypadk�w korzystny by�by okres pr�bny w miejscu pracy w celu monitorowania aspekt�w zdrowia i bezpiecze�stwa dla poszczeg�lnych prac i okre�lenia warunk�w akceptowanych przez pracownik�w. Fizyczny i umys�owy wysi�ek zwi�zany z charakterem pracy, warunki �rodowiskowe, takie jak temperatura i wibracje, oraz cechy pracy, takie jak monotonia i powtarzaj�ce si� czynno�ci, przyczyniaj� si� do akceptowalno�ci przed�u�onego dnia roboczego. Maj�c te punkty na uwadze, mo�na sformu�owa� pewne og�lne stwierdzenia. Dost�pne, sk�pe informacje wykazuj�, �e prace, kt�re nie wymagaj� znacznego wysi�ku fizycznego albo charakteryzuj� si� naturalnymi okresami odpoczynku, mog� by� najbardziej odpowiednie dla systemu o przed�u�onym dniu roboczym. Na przyk�ad cykle czasu mi�dzy nastawieniami umo�liwi� maszyni�cie zmniejszenie uwagi w trakcie pracy maszyny, dlatego prawdopodobnie mo�e on pracowa� w systemie przed�u�onych dni roboczych. Natomiast operator danych wej�ciowych, kt�ry musi w spos�b ci�g�y wprowadza� dane, siedzie� w jednej pozycji i utrzymywa� koncentracj� przez d�u�szy czas, uzna przed�u�ony dzie� roboczy za trudniejszy. Ludzie, kt�rych praca wymaga dzia�a� kreatywnych, mog� skorzysta� z tego re�imu pracy, poniewa� pozwala on na intensywniejsz� prac� nad projektami, zapewniaj�c wi�cej czasu na odpoczynek poza prac�.
Osoby pracuj�ce w systemie o�miogodzinnej rotacyjnej pracy zmianowej mog� preferowa� przed�u�ony dzie� roboczy, poniewa� wymaga on mniej kolejnych zmian nocnych i daje d�u�szy czas na regeneracj� si�.
Pomimo nieprzekonywaj�cych wynik�w bada� i sprzecznych odpowiedzi pracownik�w dotycz�cych d�ugo�ci zmian roboczych prawdopodobnie rzetelne jest stwierdzenie, �e ci�kie prace fizyczne i/albo prace wymagaj�ce nieprzerwanej uwagi w ci�gu dnia roboczego nie nadaj� si� do systemu pracy o przed�u�onym dniu roboczym. Bardziej odpowiednie by�yby prace polegaj�ce jedynie na wykonywaniu lekkich i przerywanych czynno�ci (operacji).

Jakie s� wytyczne do stosowania przed�u�onego dnia roboczego?

Przede wszystkim nale�y stwierdzi�, czy istnieje mo�liwo�� prawna wprowadzenia wi�cej ni� o�miu godzin pracy na dzie� i u�rednienia godzin w d�u�szym okresie. Istniej�ce ustawodawstwo mo�e wymaga�, aby przedsi�biorstwo wykaza�o, i� pracownicy s� �wiadomi i rozumiej�, co wi��e si� z przed�u�onym dniem roboczym i rzeczywi�cie chc� pracowa� w ramach takiego systemu.
A oto wskaz�wki, jakie nale�a�oby wzi�� pod uwag� przy podejmowaniu decyzji o rozpocz�ciu lub kontynuowaniu pracy w systemie o przed�u�onym dniu roboczym:

• Nale�y przeprowadzi� konsultacje z pracownikami dotycz�ce ich �ycze�, co do planu (harmonogramu) pracy, a szczeg�lnie przed�u�onego dnia roboczego.
• Nale�y przeprowadzi� konsultacje z pracownikami dotycz�ce ich �ycze�, co do planu (harmonogramu) pracy, a szczeg�lnie przed�u�onego dnia roboczego.
• Nale�y rozwa�y� psychiczne i emocjonalne wymagania pracy. Praca, kt�ra wymaga sta�ej uwagi albo intensywnego wysi�ku umys�owego, mo�e by� w mniejszym stopniu akceptowalna w odniesieniu do przed�u�onego dnia roboczego.
• Nale�y wprowadzi� dodatkowe przerwy na odpoczynek albo zmiany w zakresie zada� pracy, aby pom�c zmniejszy� napi�cie zwi�zane z przed�u�onym dniem produkcyjnym.
• Nale�y rozwa�y� inne wymagania dotycz�ce czasu pracownik�w. Osoby, kt�re ka�dego dnia po pracy maj� inne odpowiedzialne zadania, mog� wymaga� dodatkowej pomocy, jak na przyk�ad opieki nad dzieckiem.
• Nale�y r�wnie� rozwa�y� sezonowe wymagania. Je�eli podj�to decyzj� odno�nie do pr�by wprowadzenia przed�u�onego dnia roboczego, nale�y ustanowi� okres pr�bny.
• Rozszerzony dzie� roboczy nale�y wprowadzi� stopniowo dla ma�ych grup, aby umo�liwi� wi�ksz� elastyczno�� i lepsz� analiz� sytuacji.
• Nale�y oceni� powodzenie nowego harmonogramu, czyni�c, co nast�puje:
  - monitorowa� zdrowie i bezpiecze�stwo
  - sprawdzi� wszelkie zmiany dotycz�ce wska�nik�w wypadkowo�ci, poziom�w zdrowia, a szczeg�lnie zm�czenia
  - sprawdzi� wszelkie zmiany zwi�zane z absencj� w pracy. Jakkolwiek absencja nie zawsze wi��e si� ze stanem zdrowia, jej wzrost mo�e sugerowa� problem. Jej spadek za� mo�e wskazywa�, �e wprowadzenie przed�u�onego dnia pracy jest przedsi�wzi�ciem pomy�lnym
  - pyta� pracownik�w o ich reakcje i wys�ucha� ich komentarzy, aby stwierdzi�, w jakim stopniu s� oni zadowoleni z przed�u�onego dnia roboczego oraz czy dobrze go przyj�li i przystosowali si� do niego.

Dokument ten zosta� przet�umaczony i zaadoptowany za zgod� Canadian Centre for Occupational Health and Safety, z orygina�u opublikowanego przez ww. instytucj� i dost�pnego na stronie internetowej http://www.ccohs.ca/oshanswers/work_schedules/workday.html. T�umaczenia dokonano uwzgl�dniaj�c uwarunkowania krajowe, nale�y si� jednak upewni�, czy odpowiednie polskie prawodawstwo, normy i wymagania zosta�y w pe�ni uwzgl�dnione.

T�umaczenie z j�zyka angielskiego: Benedykt Niemiec

Informacje zaczerpni�te z witryny Krajowego Punktu Centralnego Europejskiej Agencji Bezpiecze�stwa i Zdrowia w Pracy http://www.bp.edu.pl, kt�rego zadania realizuje Centralny Instytut Ochrony Pracy - Pa�stwowy Instytut Badawczy.